Novi Sad – Tih januarskih dana 1942, Novi Sad je prošao kroz svoju Vartolomejsku noć. Počeo je otvoreni lov na Srbe i Jevreje. To je bio momenat u kome je stala ideja pravne države, navodi za „Politiku” istoričar Petar Đurđev, direktor Istorijskog arhiva Novog Sada povodom 79. godišnjice od zločina poznatog kao Novosadska racija.

Pogrom je trajao od 21. do 23. januara u Novom Sadu, a u okolini, šajkaškoj oblasti, počeo je još 4. januara. Više hiljada ljudi je ubijeno, a Novi Sad beleži oko 1.300 nevinih žrtava.

Ideja pravne države je tada stala, objašnjava Đurđev, jer je tadašnja mađarska država, koja je i zakonom iz decembra 1941. pripojila okupirane teritorije Jugoslavije, iskoristila sve prerogative vlasti ‒ civilne, vojne, policijske i kontraobaveštajne snage u smislu organizovanog ubijanja svog stanovništva. Pri tom su to bili civili, tada pasivni prema okupatoru. Zato smatra da je naziv Racija eufemizam, mada se zadržao u nauci i kolektivnom sećanju.

Na pročelju tog stradanja, na kom su među prvima ubijani ugledni, obrazovani i bogati pojedinci, nalazili su se i pravoslavni sveštenici: protojereji, protonamesnici, jereji, parosi iz Novog Sada, Mošorina, Gospođinaca, Đurđeva, Žablja, Čuruga.

Prota Svetozar Vlaškalić iz Mošorina, sin uglednog trgovca iz tog mesta, imao je 68 godina kada je ubijen. On je na Mošorinskom bregu podigao Crkvu Svetog Nikole čiji arhitekta je bio Đorđe Tabaković i koja je trebalo da postane ženski manastir. Zbog svog nacionalnog rada, država ga je 1929. odlikovala ordenom Svetog Save četvrtog stepena.

„Međutim, u jednoj zaista filmskoj sceni, okupatori su došli sa već unapred pripremljenim spiskom, gde je on bio osuđen na smrt, iako je bio već u poodmaklim godinama. Prvo su došli kod njega na večeru, a kada su završili sa tim, počelo je mučenje. Zatim su ga vezali lancima za kola i vukli od Mošorina do Šajkaša gde su ga dva Nemca opljačkala i ubila. Sve to govori da on nije predstavljo nikakvu opasnost za okupatorsku vlast u tom momentu već njegovo bogatsvo i ugled u narodu jesu njemu presudili život”, navodi Đurđev.

U znak sećanja na Raciju, Istorijski arhiv grada prikupio je ove godine i prikazao na izložbi „Stradanje pravoslavnih sveštenika tokom šajkaško-novosadske racije” biografije i fotografije desetine takvih žrtava ovog zločina.

„Želimo da prikažemo ono što smo kao društvo imali pre Racije i što smo izgubili posle pogroma. Ubeđen sam da ljudi koji su tada stradali ne bi voleli da ih se sećamo po slikama masovnih egzekucija, ili scena gde su ljudska tela naslagana na gomilama”, kaže sagovornik.

Među žrtvama u Novom Sadu, u kasarnu u današnjoj Ulici vojvode Bojovića, bio je jerej Veljko Zucajić, profesor Bogoslovije, rodom iz Sentandreje. U karijeri je stigao i do Prizrena, a završio u u Sremskim Karlovcima. Kada su ga ka kasarni poveli sa grupom ljudi, pitao je vojnike šta se tu dešava, a kada je shvatio, pozvao je sve u grupi da kleknu i mole se. „Odjeknuli su puščani pucnji i oni su poubijani, što nas stavlja gotovo u scene progona Hrišćana u Rismkom carstvu”, kaže Đurđev.

Život je u Raciji izgubio i Janko Vislavski iz Ruskog Krstura, koji se kao student bogoslovije 1934. prekrstio u Jovana. Dolazio je iz unijatske rusinske porodice, ali započeo je proces povratka unijaćenih Rusina u pravoslavlje.

„Bio je prvi sveštenik koji je kupio motor da bi obilazio svoju pastvu, zbog čega je bio više nego popularan. Pokrenuo je časopis za pravoslavne Rusine, međutim takva njegova politika ga je koštala glave”, navodi direktor Arhiva.

Jedna od žrtava je i prota Georgije Živanov iz Žablja, rodom iz Mošorina. Bio je učenik Velike pravoslavne gimnazije u Novom Sadu gde je zajedno sa svojim drugarima 1942. osnovao FK „Vojvodina”. „Bio je sekretar kluba kada je vođena akcija da se izgradi današnji stadion Karađorđe, što Vojvodinu stavlja u red retkih klubova koji u redovima osnivača ima i jednog sveštenomučenika, s obzirom na to da su žrtve kanonizovane 1961, kao svetenomučenici”, navodi Đurđev.